აფხაზთა ისტორია
საქართველოში ბოლშევიკური აგრესიის შემდეგ, გასული საუკუნის 20-იანი წლების დასაწყისში ჩატარდა ამიერკავკასიის ქვეყნების ეთნიკურ-ადმინისტრაციული გამიჯვნა; ჩვენს ქვეყანას ერთხელ კიდევ ჩამოაჭრეს ორგანული ქართული მიწები და ტერიტორია 69,7 ათას კვ.კმდე შეამცირეს. ,,ინტერნაციონალისტები’’ ამაზედაც არ შეჩერებულან და ისედაც შეზღუდული ფართობის მქონე ქვეყანაში სამი ავტონომიური ერთეული შექმნეს. ის, რაც ჩვენთვის არ ემეტებოდათ – ავტონომიებს უხვად მიართვეს: ,,სამხრეთ ოსეთში’’ ქსნის ხეობაც ჩართეს, რომელიც მთლიანად ქართული მოსახლეობით იყო დასახლებული; დედაქალაქად ცხინვალი გამოაცხადეს, სადაც როგორც ქართველი მეცნიერები აღნიშნავენ, 1922 წელს – 1436 ქართველს და მხოლოდ 613 ოსს უცხოვრია, ხოლო 1989 წლის აღწერით – 6905 ქართველი და 31,537 ოსი ცხოვრობდა. (ა. თოთაძე, საქართველოს მოსახლეობა მეორე და მესამე ათასწლეულების მიჯნაზე. თბილისი, 1999წ, გვ.274). ერთადერთი ,,შეღავათი’’ ის იყო, რომ განსხვავებით აჭარისა და აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკებისაგან, მას ავტონომიური ოლქის სტატუსი მიანიჭეს.
ცნობილი ქართველი სწავლული, ისტორიკოსი და გეოგრაფი ვახუშტი ბატონიშვილი, რომელსაც შემოვლილი ჰქონდა საქართველო, კარგად იცნობდა და აღწერდა ქალაქებს, სოფლებს, მდინარეებს, მთებს, ტაძრებსა თუ ციხე-სიმაგრეებს ფუნდამენტურ ნაშრომში ,, აღწერა სამეფოსა საქართველოსი’’ – არსად არ ახსენებს ,,სამხრეთ ოსეთს’’; ასევე ცნობილი მეცნიერი და რუსეთის ელჩი ქართლ-კახეთის სამეფო კარზე, რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის წევრი – გიულდენშტეტდი, რომელიც მე-18 საუკუნის 70-იან წლებში იმყოფებოდა ერეკლე მეორესთან და შიდა ქართლი მოვილი ჰქონდა, გაკვრითაც არ ახსენებს ამ ტერმინს. მართლაც, ,,სამხრეთ ოსეთი’’ ბუნებაში არ არსებობდა (აკად. ლორთქიფანიძე და აკდ. მუსხელიშვილი -- ,,ერთ-ერთი ყველაზე სამარცხვინო ფურცელი რუსი ხალხის ისტორიაში. Gგაზ. ,,საქართველოს რესპუბლიკა,’’ ¹179, 13.10.2008 წ.)
ქართველ და არაქართველ გამმიჯვნელებს არც აფხაზებისათვის ,,დაუწყვეტიათ გული’’: ძველი ,,შუა სოფელი’’, გვიანდელი სამურზაყანო (გალისა და ოჩამჩირის რაიონები), სადაც მოსახლეობის აბსოლუტურ მოსახლეობას ქართველები შეადგენდნენ, მათ უწყალობეს და ზედ ,,დალის სვანეთი’’ დაამატეს და შეაკოწიწეს აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობას მუდამ (ხაზი ჩემია ბ.ჭ.). ქართველები შეადგენდნენ ( 45%), აფხაზების რაოდენობა კი 93 ათას სულს ოდნავ აღემატებოდა (17, 2%), (ბოლო მონაცემები წარმოდგენილია 1989 წლის იანვრის აღწერის მიხედვით).
აფხაზეთის თვითგამოცხადებული პრეზიდენტი ბაღაფში ამბობდა, რომ საქართველოსთან უნდა გაავლოს ,,ნამდვილი’’ საზღვარი! (ახალი ბერლინის კედელი? ბ. ჭ.). ალბათ მას არ გაუგია, ან განგებ ივიწყებდა, თუ სად გადიოდა 60კმ-იანი საფორტიფიკაციო კედელი, რომელიც სამეგრელოს მთავარმა ლევან დადიანმა ააშენა ,,აფხაზთა გამოუსვლელობისათვის” (ვახუშტი ბატონიშვილის სიტყვებია!)
პროგრესულმა კაცობრიობამ დაგმო რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაცია და აგრეთვე მის მიერ ,,სამხრეთ ოსეთისა’’ და აფხაზეთის დამოუკიდებლობის ცნობა!
მოახდინა რა საქართველოს ფაქტობრივი ოკუპაცია, აგრესორი იმედოვნებდა ქართველთა გათიშვა-დაპირისპირებას, რაც შეუძლებელი როდი იყო, თუ გავიხსენებთ გასული საუკუნის 90-იანი წლების პოლიტიკურ მოვლენებს, რომელსაც მოყვა ორი რეგიონის დაკარგვა. სამწუხაროდ, ბაზალეთისა და ჯიხაშკარის ძმათამკვლელი ომის ,,ტრადიციები’’ მე-20 საუკუნეშიც გაგრძელდა, მაგრამ ამჯერად დაპირისპირება არა მარტო პოლიტიკურ შეხედულებებსა და პოლიტიკურ დაჯგუფებებს შორის გამოიხატებოდა, არამედ სამეცნიერო სფეროშიც – ისტორიკოსთა და პოლიტოლოგთა შორის. აფხაზეთის ტრაგიკულ მოვლენებში გარეშე ძალასთან ერთად მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა განსხვავებულმა აზრმა აფხაზეთის ისტორიის გამო; მათ შორის ზოგიერთები მეცნიერულ კეთილსინდისიერებას ღალატობდა... ზოგიერთები მიილტვოდნენ მაღალი სამეცნიერო წოდებებისა და ხარისხების მიღებისაკენ და არაფრად აგდებდნენ პ. ინგოროყვას ,,გიორგი მერჩულეში’’ გამოთქმულ ისტორიულ ჭეშმარიტებებს აფხაზეთის ისტორიასთან დაკავშირებით, ზოგი საკუთარი კარიერისტული მდგომარეობის შენარჩუნების მიზნით დუმილს არჩევდა. მართლაც, ,,ისტორიის ფალსიფიკატორები ისევე უნდა დაისაჯონ, როგორც ყალბი ფულის გამომჭრელები’’ (სერვანტესი).
იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც პ. ინგოროყვას მეცნიერულ დასკვნებს არათუ ეჭვის ქვეშ აყენებდნენ, არამედ მას ფანტაზიორადაც კი მოიხსენიებდნენ (სვეტლანა ჩერვონნაია – ,,აფხაზეთი, 1992 წლის პოსტკომონისტური საქართველოს ვანდეა’’, თბ. 1994წ)
აფხაზეთის ისტორიის, მათ შორის აფხაზთა ეთნიკური წარმომავლობის საკითხის კვლევას მწვანე შუქი აუნთო საბჭოთა სისტემის რღვევის შედეგად მოპოვებულმა ცენზურის მოხსნამ. ქართველ მეცნიერებს საშუალება მიეცათ დიდმნიშვნელოვანი მონოგრაფიები გამოექვეყნებინათ ამ მიმართულებით, რამაც შეავსო და სრულყო პ. ინგოროყვას დასკვნები აფხაზოლოგიის დარგში; განსაკუთრებით აღსანიშნავი და მისასალმებელია ის, რომ ამ წარმატებებში თვალსაჩინო როლი შეასრულეს არაისტორიკოსთა ნაშრომებმაც; გაფართოვდა მსოფლიოში საზოგადოებრივი აზრი საქართველოს ისტორიის, ქართული კულტურის, ქართული სახელმწიოებრიობის შესახებ, თუმცა როგორც ჩანს, ამას არვითარი გავლენა არ მოუხდენია აფხაზ სეპარატისტთა ქმედებებზე.
პ. ინგოროყვასეული კონცეფცია აფხაზეთის ეთნიკური ისტორიის საკითხში დღის წესრიგიდან დღესაც არ არის მოხსნილი, რადგან აზრთა სხვადასხვაობა, მართალია დიდად შეცვლილი თანაფარდობით, მაგრამ მაინც არსებობს.
აფხაზოლოგიურ კვლევაში თვალსაჩინო წვლილი შეიტანა პროფ. თ მიბჩუანის წიგნმა -- ,,აფხაზური სეპარატიზმის სისხლიან ნაკვალევზე” (თბ,1994წ). ამ წიგნის სხვა ღირსებებზე რომ არ ვილაპარაკოთ, ძალზე მნიშვნელოვანია მასზე თანდართული აფხაზეთში გავრცელებული გვარსახელების სია (რუსულ ენაზე,) საიდანაც ჩანს, რომ ქართულგვაროვანი აფხაზები შეადგენენ 80%-ს, ხოლო 20% წარმოდგენილია ლაზურ-თურქულ რუსული და ჩრდილოკავკასიური გვარებით; ამ ბოლო ჯგუფის გვარების შესახებ უნდა ითქვას: მასში უდიდეს ნაწილს შეადგენს ,,ბა’’-ზე დაბოლოებული გვარები, რომლებიც აწ გარდაცვლილ პროფესორს ქართულ გვართა სიაში არ შეუტანია. როგორც ცნობილია, ორმა მეცნიერ-მკვლევარმა ბატონებმა გ. ერაძემ და ა. შონიამ ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად სხვადასხვა მეთოდებით დაამტკიცეს, რომ ბა-ზე დაბოლოებული გვარსახელები წარმოადგენენ კოლხურ (მეგრულ) გვართა შემოკლებულ ვარიანტებს (ტარბაია-ტარბა; ქეცბაია – ქეცბა; ზვამბაია – ზვამბა და ა. შ.). როგორც ჩანს, გვარების შემოკლების ტრადიცია, მსგავსად აღმოსავლეთ საქართველოში (ოთარაშვილი – ოთარაანთ; ხოსიტაშვილი – ხოსიტაანთ; სუმბათაშვილი – სუმბათაანთ; ჩოფიკაშვილი – ჩოფიკაანთ; ლელაშვილი – ლელთ და ა. შ.), ისე დასავლეთ საქართველოშიც გავრცელებული ყოფილა.
1897 წელს რუსეთის იმპერიაში ჩატარდა მოსახლეობის აღწერა. აფხაზეთში და განსაკუთრებით ბზიბის ხეობაში ,,ბა’’-ზე დაბოლოებული გვარები რუსმა მოხელეებმა უცოდინარობით, ან განზრახ ჩათვალეს არაკოლხურ გვარებად, უწოდეს მათ მთიელები და ამით ხელი შეუწყვეს ამ გვარის მატარებელი ადამიანების გაუცხოების ტენდენციას. თუ გავითვალისწინებთ ,,ბა’’-ზე დაბოლოებულ გვარებსაც, გამოდის, რომ აფხაზური გვარების აბსოლუტური უმრავლესობა ქართულ-კოლხურია!
ძალზე საყურადღებო ფაქტია! პასუხი უნდა გაეცეს კითხვას: რატომ მიიჩნევენ ქართულ-კოლხური გვარის მატარებლები თავს არაქართულ, (თუნდაც არაკოლხურ) ეთნოსად? რატომ აქვთ მათ ქართული გვარები? ის გვარები მათ მიიღეს ჩრდილოეთ კავკასიიდან ჩამოსახლების შემდეგ, თუ ისინი გენეტიკურად ქართულ-კოლხური ეთნოსის წარმომადგენლები არიან?! რატომ საუბრობენ არაქართულ ენაზე? არიან თუ არა ისინი აბორიგენები იქ, სადაც ცხოვრობენ? არიან (იყვნენ) თუ არა ისინი ქრისტიანები? ამ კითხვებს ბოლო საუკუნის მანძილზე ბევრმა ისტორიკოსმა თუ ლინგვისტმა, სწავლულმა თუ მოგზაურმა გასცა პასუხი, მაგრამ ეს პასუხები არაერთგვაროვანია და ხშირად დიამეტრალურად განსხვავებულნი არიან ერთმანეთისაგან.
პავლე ინგოროყვას პასუხი ამ კითხვებზე შემდეგია: უძველესი დროიდან (მე-6ს.ძვ.წ) კოლხეთის ჩრდილოეთ ნაწილში მდ. აღმოსავლეთ გუმისთიდან მდ. მძიმთამდე ცხოვრობდნენ აბაზგები და აფსილები; ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან მათ საზღვრავდა კავკასიონის მთავარი ქედი; სამხრეთ-დასავლეთით ემიჯნებოდა შავი ზღვა. ჩრდილოეთიდან მათ ემეზობლებოდათ კორაქსები, კოლები, ჰენიოხები, კერკეტები და ა. შ. სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან მისიმიანელები (სვანები), მაკრონები და სხვ. პ. ინგოყვა აბაზგებს თვლის მესხებად, ეფუძნება რა ბერძენი ისტორიკოსებისა და გეოგრაფების ჰეკატე მილეთელის (ძვ. წ.ა. მე-6ს), პალეფატე აბიდოსელის (ძვ.წ.ა. მე-4ს) ცნობებს. აგრეთვე ბერძენი ისტორიკოსების მონათხრობებს მითრიდატე პონტოელის (1ს) ომების ისტორიაზე, რომლებიც ზემოაღნიშნულ რეგიონში მცხოვრებ ხალხს მოიხსენიებდნენ ,,მოსხის’’ სახელწოდებით. (მცირე კომენტარი: ცნობილი ბერძენი მოგზაური და გეოგრაფი სტრაბონი ,,მოსხებს’’ კოლხურ ტომად მიიჩნევდა, მაგრამ ვფიქრობ იგი ამ შემთხვევაში გულისხმობდა ტერიტორიულ ფაქტორს და არა მათ ეთნიკურ წარმომავლობას; ამის თქმის საფუძველს გვაძლევს თუნდაც ის, რომ სტრაბონი დასავლეთ საქართველოს არ მოიაზრებდა როგორც ეთნიკურ მთლიან ერთეულს. -ბ.ჭ)
პ. ინგოყვვა ტერმინ ,,აბხაზს’’ უკავშირებდა ,,მოსხს’’. ამ იდეის ავტორი თვლიდა, რომ აღნიშნული ტომის (,,მოსხის’’) არქაული სახელი იყო ,,ბასხი’’; შესაძლებელია ეს ტერმინი შექმნილიყო ,,მოსხების’’რომელიმე მეზობელი ხალხის ენის სპეციფიკის გამოც, რაც არ არის გამორიცხული, რადგან ამ მრავალრიცხოვან ეთნოსს, რომელთაც დიდი სივრცე ეჭირათ მცირე აზიის ცენტრალური რაიონებიდან (კაპადოკია) კავკასიონის ქედამდე, სხვადასხვა ხალხი გამომდინარე საკუთარი ენის სპეციფიკიდან, სხვადასხვა სახელით მოიხსენიებდნენ (მესხი, მასხი, მოსხი, მოსოქი, მეშეხი, მუშქი და ა.შ).
ქართველი ისტორიკოსები (ივ. ჯავახიშვილი, პ.ინგოროყვა და ქართული ისტორიოგრაფია მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ მესხი არ არის რეგიონალური სატომო სახელი და იგი იდენტურია ტერმინისა ,,ქართი’’. სხვათა შორის ამ აზრს იზიარებდნენ არაქართველი ისტორიკოსებიც, მაგალითად პროფ. ლემან ჰაუპტი თვლიდა, რომ თანამედროვე ქართველები (იბერიელები) მესოპოტამიიდან (თანამედროვე ერაყიდან ბ.ჭ.) წამოსული ,,კარდუხებისა’’ და მცირე აზიიდან წამოსული ,,მესხების’’ შერწყმააო.
პ. ინგოროყვა აღნიშნულ რეგიონში ,,ბასხების’’ ცხოვრების დასადასტურებლად წარმოადგენს რამდენიმე არგუმენტს: აფხაზეთში არსებული ერთ-ერთი მთის სახელწოდებაა ბსხუ / პსხუ, რაც ავტორის აზრით არის ბასხის შეკუმშული ფორმა, დამახასიათებელი ადიღეურ-აფსუური ღარიბი ვოკალიზმის გამოვლინებით. ასევე მიუთითებს იგი ამავე რეგიონში არსებულ ტოპონიმზე ,,ბასხოგი’’; არგუმენტად იყენებს აგრეთვე მდინარე მძიმთას ძველ სახელწოდებას ,,აბასკი’’, რომელიც სატომო სახელს უნდა უკავშირდებიდეს. გასათვალისწინებელია ბერძნული ტერმინი ,,აბაზგი’’, რომელიც ისტორიულად მთლიანად ემთხვეოდა ,,ბასხებით’’ დასახლებულ რეგიონს და მისი იდენტური ცნება იყო.
ამგვარად, ავტორის კონცეფციით მდ. გუმისთასა და მძიმთას შორის განსახლებული იყვნენ მოსხები ანუ ბასხები. რა სახელი უნდა რქმეოდა ამ ტომით დასახლებულ რეგიონს? ქართული ენა ქვეყნის სახელწოდების აღსანიშნავად იყენებს ორ პრეფიქსს -- ,,სა’’ და ,,ა’’ (ე); მაგ, ფრანგთა ქვეყანას აღნიშნავს საფრანგეთი; ასევეა საბერძნეთი; საქართველო; სასომხეთი და ა.შ. მაგრამ ზოგჯერ გამოყენებულია ა პრეფიქსი; მაგ, ა – ჭან-რა (აჭარა ანუ საჭანო), ასევე ა-ცანა; სა-ეგრო-ს პარალელურად იხმარება ე-გერ-ისი (ეგრისი) და ა.შ. შესაბამისად, ,,ბასხების’’ ზემოთაღნიშნულ ტერიტორიაზე ცხოვრების შემთხვევაში მას უნდა რქმეოდა სა-ბასხ-ეთი ან ა-ბასხ-ეთი; როგორც ჩანს ქართულმა ენამ შეითვისა მეორე ფორმა – აბასხეთი, (ბერძნულად აბაზგია).
ტერმინი ,,ბასხი’’ წარმოებულია სუფიქსით ,,ხი’’(როგორც მაგ, კოლხი, მესხი, ჰენიოხი, ტაოხი, ჭანიხი, კახი და მისთ). ფუძეში გვრჩება (პრეფიქსისა და სუფიქსის ჩამოცილებით) -- ,,ბას’’, რომელიც იდენტურია ,,მეს’’, ,,მოს’’, ,,მას’’, ფორმებისა; თუმცა სუფიქსი ,,ხი’’ არ იყო ერთადერთი ფორმა დაკავშირებული ეთნოტერმინ ,,ბას’’-თან. მეორე სუფიქსი იყო ,,არი’’, საიდანაც წარმოებულია სახელი ,,ბასარი’’, პრეფიქსის დართვით კი ა-ბას-არი (ფუძის შეკუმშვის გამო აბსარი=აფსარი (ჩრდილო კავკასიაში გადასული და იქ დამკვიდრებული ტომი, რომელსაც პ. იმგოროყვა, ი. ჯავახიშვილი და ს. ყაუხჩიშვილი ქართულ ეთნოსად თვლიდნენ).
,,არი’’ რომ ქართული სუფიქსია დასტურდება რიგი ეთნიკური და ტოპონიმური ტერმინებით: ოდიშ-არი, სომხით-არი, წან-არი, აგრეთვე გაგარი, დანდარი, ხიდარი, გომარი, ბიყარი, ქინძარი, წუნარი და სხვა (იხ. პ.ინგოროყვა ,,გიორგი მერჩულე’’, გვ.167). როგორც ყველა სატომოსახელწოდებიდან, აქედანაც მიღებულია გვარსახელი ბასარია.
ქართულ ენაში ყველაზე ახალი (თანამედროვრე) სუფიქსია ,,ელი’’ (კახელი, იმერელი, მეგრელი და სხვა). აფხაზეთის ტერიტორიაზე დამკვიდრებული ეთნოსი ,,ბას’’ – წარმოდგენილია სამთავე ქართული სუფიქსით: ბას-ხი, ბას-არი, ბას-ელი. ქართული თავსართის (პრეფიქსის) თანდართვით სამთავე შემთხვევაში ვღებულობთ სამ მხარეს (რეგიონს): ა-ბასხ-ეთი, ა-ბას-არეთი, ა-ბას-ილეთი (აბსილეთი ანუ აბშილეთი; წარმომდგარია გვარი აბშილავა). Aმგვარად, სამივე ამ სატომო ტერმინებიდან მიღებულია გვარსახელები ( ბასხაძე, ბასარია და ბასილია. პ. ინგოროყვა. ,,გიორგი მერჩულე’’).
იმის საილუსტრაციოდ, რომ საკვლევი რეგიონი (აბასხეთი/აფხაზეთი) დასახლებული იყო ქართ-მესხებით, ამ მხრივ კარგი მაგალითია ტოპონიმების ანალოგია საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებთან (ამ შემთხვევაში დავჯერდებით მხოლოდ ,,თა’’სუფიქსზე დაბოლოებული ტოპონიმების დასახელებით): მცხეთა, მლეთა, კორინთა, ჩხიკვთა, ქანთა (ქართლში); არგვეთა – (იმერეთში); გურიანთა -- (გურიაში); სხალთა -- (აჭარაში); ბელანთა – (ჯავახეთში); ხანძთა –(კლარჯეთში); წუნთა და კველთა –(სამცხეში); ხორანთა –(ჰერეთში) და ა. შ. აფხაზეთი განსაკუთრებით გამოირჩევა ანალოგიური ტოპონიმების სიმრავლით. ეს ტოპონიმებია: ახეუნთა, ბრუხონთა, ბიჭვინთა, გუმისთა, გუდაუთა, დრანთა, კუკუნთა, ლიხთა, მძიმთა, მაწესთა, ცანთა, ჩხალთა, ხოსთა, ურთა, წიბელთა, ფუსთა და ა.შ. პ. იმგოროყვა აღნიშნავს, რომ ქართული ენის სპეციფიკის გამო ხალხურ მეტყველებაში სუფიქსი ,,თა’’ ზოგჯერ ,,და’’-დ გადაიქცევა: (ცანდა, ქანდა, წუნდა). რაც შეეხება ხოსტასა და ფუსტას, ისინი რუსული ,,კალკებია’’ ქართული ,,თა’’ სუფიქსისა.
ერთი დეტალიც, პროფ. ა. თოთაძის წიგნიდან ,,აფხაზეთის მოსახლეობა, ისტორია, თანამედროვეობა’’ -- ,,აფსილებისა და აბაზგების საცხოვრისი პლინიუს სეკუნდას და ფლავიუს არიანეს ეპოქაში ზღვისპირა მცირე ზოლს მოიცავდა მდ. ღალიძგას შესართავიდან სოხუმამდე (ავტორს ასე მიაჩნია. ბ.ჭ) აქ მეტად საგულისხმოა შემდეგი ფაქტი, რომელსაც მეცნიერები ყურადღების გარეშე ტოვებენ. აღნიშნული ზოლი ათას კვადრატულ კილომეტრსაც არ უდრიდა. მის გარშემო მთლიანად ქართული ტომები ცხოვრობდნენ. ამიტომ, ყოვლად შეუძლებლად მიგვაჩნია ეს ზოლი უცხო ეთნიკური ტომებით ყოფილიყო დასახლებული. მხედველობაში უნდა მივიღოთ ის გარემოება, რაც საყოველთაოდ ცნობილია: იმ პერიოდში მოსახლეობის გამრავლების ტემპი ძალზე დაბალი იყო და ამდენად, არ შეიძლებოდა აფსილებსა და აბაზგებს ამ ისედაც მცირე ტერიტორიაზე საგრძნობი რაოდენობით ეცხოვრათ, ხოლო შემდეგ ამ ტომებს აფხაზეთის სამეფოსთვის დაედოთ სათავე. ამდენად, მხოლოდ ის შეიძლება ითქვას, რომ დასავლეთი საქართველო უძველესი დროიდან ქართული სამყაროა და იქ მცხოვრები ტომები, მათ შორის აფსილები და აბაზგები ქართველური მოდგმის ტომებია.’’ (გვ.20-21)
პირველი მეცნიერი, რომელმაც ეთნონიმი ,,აფხაზი’’ დაუკავშირა მოსხს – ნიკო მარი იყო, მაგრამ მან ვერაფრით დაამტკიცა ,,მოსხი’’ –დან ,,აფხაზის’’ წარმოქმნის გრამატიკული კანონზონიერება და ეფუძნებოდა მხოლოდ იმ ფაქტს, რომ ბერძენი გეოგრაფები და ისტორიკოსები აღნიშნულ რეგიონში მოიხსენიებდნენ ,, მოსხებს’’. ეს ალბათ, გასაკვირი არ უნდა იყოს, რამდენადაც, აფხაზოლოგიას, როგორც სამეცნიერო დარგს, (რომლის დაარსებაში ნიკო მარს დიდი წვლილი მიუძღვის, ბ.ჭ.) მაშინ დიდი ხნის ისტორია არ ჰქონდა და იგი (როგორც ყველა ქვეყნისა თუ მხარის ისტორია) ვითარდებოდა შეცდომებით, გაუგებრობებით, ზიგზაგებით, (გარკვეულ დრომდე არც პავლე ინგოროყვაიზიარებდა აზრს ძველ აფხაზთა ქართველობის შესახებ. ბ.ჭ.) ეს პრობლემა ელოდებოდა ამ დარგის განვითარების გარკვეულ ეტაპს, რომ ჭეშმარიტება წარმოჩენილიყო. ნიკო მარის მეცნიერულ თეორიაში ამ მიმართულებით, ვფიქრობ, ყველაზე უფრი რეალური და საფუძვლიანია მის მიერ გამოთქმული ერთი ფრაზა: ,,Абхазский (იგულისხმევა თანამედროვე აფხაზური) язык сложился по всей видимости в основных своих слоях на Северном Кавказе (Н.Я. Марр, О языке и истории абхазов. М-л.1930г. стр. 247)
,,გიორგი მერჩულე’’-ში პ. ინგოროყვამ დეტალურად წარმოადგინა აფხაზეთის რომელ რეგიონში ლაპარაკობდნენ ქართულად (მესხური დიალექტით) და სად მეგრულად. მისი აზრით ,,აბასხეთში’’ გავცელებული იყო ქართული ენა, აბშილეთში – ქართული და მეგრული; ხოლო აფსარეთში (ჩრდილო კავკასიაში) მიმდინარეობდა მშობლიური ენის დავიწყება და ასიმილაციის პროცესი (ნაგულისხმევია ადრე ფეოდალური პერიოდი).
ხაზზგასასმელია, რომ ავტორი მიუთითებდა რა ქართული ენის გავრცელების არეალზე, -- გულისხმობდა ადრინდელ ეტაპს, რადგან თანდათანობით ,,მოსხები’’-,,აფხაზები’’ გარემოცული იყვნენ მეგრელ-ჭანებისა და სანიგების (იგივე ზანები, ანუ ჭანები. ბ.ჭ) გარემოცვაში, მათში ხდებოდა კოლხიზაცია, ე.ი. ქართული სალაპარაკო ენის შეცვლა მეგრულით (კოლხეთის ცენტრალურ რეგიონში იმერეთ –გურია-აჭარაში ხდებოდა უკუპროცესი. ბ.ჭ).
რაც შეეხება პრეისტორიულ ხანაში მოხსენიებულ ტომებს—კოლებს, კოლარებს, ჰენიოხებს, კერკეტებს და სხვა, მათი ხსენება ჩვენი წელთაღრიცხვიდან უკვე უკვალოდ ქრება, რაც ერთხელ კიდევ ადასტურაბს პ. ინგოროყვას ვერსიას მათი კოლხური წარმოშობის შესახებ.
როგორც აღინიშნა აბასარები (აფსარები) აფხაზეთიდან (აბასხეთიდან) ჩრდილოეთ კავკასიაში (მდინარეების ყუბანის, ზელენჩუკის, მარუხის და ურუპის ზემო ხეობებში) გადასახლებული ქართველები იყვნენ, რასაც სხვათა შორის ადასტურებს პომპონიუს მელას ცნობები ჯერ კიდევ პირველ საუკუნეში, როცა ჩრდილო კავკასიის მცხოვრებთა შორის მოიხსენიებს ,,გეორგებს’’, ,,მოსხებს’’ ( Вестник древней истории.1949г.стр272) . ჩრდილო კავკასიაში მცხოვრებმა სარმატულმა ტომებმა ადიღე-ჩერქეზებმა მოახდინეს მათი ასიმილაცია (დაავიწყეს მშობლიური ენა, ქრისტიანული სარწმუნოებს, ტრადიციები; იმოსებოდნენ ჩერქეზულად, შეითვისეს მათი ჰანგები, ცხოვრების წესი და ა. შ.), მაგრამ გამომდინარე პოლიტიკური, სამხედრო, სამეურნეო-ეკონომიკური თუ სხვა ფაქტორებიდან მათი ნაწილი კვლავ სამხრეთ კავკასიში – აფხაზეთის ტერიტორიაზე ბრუნდება – ,,მთის ჩამოწოლა’’ (ნ. ბერძენიშვილი) უკვე გაუცხოებული ცნობიერებით, წარმართული ადათ-ქცევებით და ა. შ. ბუნებრივია ჩრდილოეთ კავკასიიდან აფხაზეთში გადმოსული ხალხი ეთნიკურად ერთგვაროვანი არ ყოფილა: აბასარებთან (ანუ ასიმილირებულ ქართველ კოლხებთან) ერთად გადმოდიოდნენ არაქართველგვაროვანი ჩრდილოკავკასიური, ადიღე-ჩერქეზული ტომების წარმომადგენლებიც: ჯიქები, უბიხები და ა.შ. მათი რაოდენობა აფხაზეთში გავრცელებულ გვარებში შეადგენდა დაახლოებით 5%! Pპროფ. თ. მიბჩუანის აზრით 20%(იხ. თ.მიბჩუანი, ,,აფხაზ სეპარეტისტთა სისხლიან ნაკვალევზე.’’ თბ. 1993წ. დანართი, აგრეთვე ა. შონია. G,,გვარები მეტყველებენ’’ თბ. 1994წ).
ადგილობრივი მოსახლება მათ აფსარებს, აფსაარქუას (შემოკლებით აფსუა) ეძახდნენ, თუმცა მათ ზოგჯერ ჩერქეზებსაც უწოდებდნენ; მათი მეორე ნაწილი კი რჩებოდა ჩრდილოეთ კავკასიაში. ადიღე-ჩერქეზები მათ იცნობდნენ ,,ებზე’’-ს სახელით, ხოლო აღმოსავლეთ სლავები (რუსები) მათ უწოდებდნენ აბაზინებს, უფრო ადრე კიევის სახელმწიფოს არსებობის დროს მათ ,,ობეზების’’ სახელით იცნობდნენ (,,ობეზი’’ ,,აბაზას’’ სინონიმია. ბ. ჭ.)
1629 წელს იტალიელმა ბერმა ჯოვანი ლუკამ თავის დღიურებში აღნიშნა, რომ ,,აბაცა’’ ხალხის ნაწილი თავს ,,აბსნე’’-ს უწოდებს, უცნაური გარეგნობით გამოირჩევიან და ისინი ჩრდილო კავკასიიდან ახლახან ჩავიდნენ სამხრეთ კავკასიაშიო (იგულისხმევა აფხაზეთი. ბ.ჭ) – ( ე. შანტრი).
რომის პაპის ინოკენტი მეოთხეს დავალებით პლანო კარპინმა 1245 წელს იმოგზაურა რუსეთსა, შუა აზიასა და მონღოლეთში. იგი წერს, რომ მონღოლებმა დაიპყრესო... შემდეგი ხალხები და ქვეყნები -- ,,ჩინელები, მაიმანები, სოლანგები, ყარა-ჩინელები, კომანა, თუმატ, ვოირატ, კანარიტები, გუიურ... მერკიტები, მექრიტები, ალანები ანუ ასსები, ობეზები ანუ გეორგები (ხაზი ჩემია ბ. ჭ.) ნესტორიანები, არმენიელები და სხვა’’ (,,Путешествия в восточные страны Плано Карпина и Рубрука. Москва1957г’’). აქ განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ პლანო კარპინი უბრალოდ ,,ობეზებს’’ კი არ ასახელებს, არამედ განმარტავს მას, რომ გასაგები გახადოს დაინტერესებული პირისათვის, -- ,,ობეზები’’ იგივე გეორგები (ქართველები) არიანო!
საქართველოს ერთ სამეფოს გაერთიანების შემდეგ ,,ყოველი საქართველო” ან მოკლედ ,,აფხაზთა სამეფო’’ დაერქვა იმის გამო, რომ ამერ-იმერის გაერთიანება მოხდა აფხაზთა სამეფო დინასტიის ინიციატივით, რომელიც მემკვიდრე იყო როგორც აფხაზთა მეფეების, ასევე ტაო-კლარჯეთის ქართველ (მესხ) მეფეთა დინასტიებისა. ამიტომაც ბაგრატ მესამის შთამომავალთა ტიტული იყო -- ,,მეფე აფხაზთა და ქართველთა, რანთა და კახთა’’, ანუ მარტივად – მეფე ,,აფხაზთა’’. ეს ცნება მკვიდრდებოდა როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე ქვეყნის გარეთ. ეს იცოდა როგორც ჩანს პლანო კარპინმაც და ამიტომ საჭიროდ ჩათვალა განმარტება მიეცა ტერმინ ,,გეორგებისათვის’’ და ეთქვა, რომ ..ობეზები’’ (აფხაზები) იგივე გეორგები არიანო.
განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს ძველ-რუსული წყარო ,,Русская толковая полея’’, სადაც ავტორი ზოგიერთი ხალხების ერთმნიშვნელოვან განმარტებას იძლევა: ”Норицы” иже суть Словены…” “Авер” – иже суть Обезы” (ივერიელები იგივე აფხაზები=აბაზები არიანო!) Руми иже зовутся Грецы’’ (ж. История СССР, 1947г, №2. стр158.Сулава Г.Г. – что понимали в древней Руси под названием Обезь’’)
პავლე ინგოროყვამ აფხაზეთის ტერიტორიაზე არსებული ტოპონიმები (136 ტოპონიმი) პრეციზულად გაანალიზა და მივიდა ურყევ დასკვნამდე, რომ ყველა ისტორიული, ძველი ტოპონიმი ქართული წარმოშობისაა, არაქართული ტოპონიმები აქ ჩნდება მხოლოდ მე-16 საუკუნიდან. ,,აბხაზი’’ – ,,აბასხის’’ სახენაცვალი ფორმაა’’, წერს მკვევარი, მაგრამ ღვაწმოსილმა მეცნიერმა საჭიროდ არ ჩათვალა კომენტარები გაეკეთებინა იმ მექანიზმზე, რამაც გამოიწვია ეს სახეცლილება.
ცნობილია, რომ ხალხურ მეტყველებაში სიტყვის ფუძეში ხშირად ადგილი აქვს ბგერათა გადაადგილებას, რასაც მეცნიერებმა პირობითად მეტათეზისი შეარქვეს. ამ ფაქტის უამრავი მაგალითი არსებობს. დავასახელებ მხოლოდ რამდენიმეს: ალიონიდან მიღებულია იალონი (დამოწმებულია გურია-აჭარაში), ბასიქარტო – ბასიკრატო, (იხ. ე. გაბიძაშვილი, ,,წმინდა გიორგი ძველ ქართულ მწერლობაში. თბ. 1991წ.გვ.11), ბუხუტი – ხუბუტი (კაცის სახელი, აქედანაა გვარი ხუბუტია), გოდერძი – გორდეძი (ამ უკანასკნელიდანაა გვარი გორდეზიანი. იხ. ,,ქართლის ცხოვრება’’ ტ.1. გვ.248.) იკორთა – რიკოთა (ტოპონიმი), კიცვი – კვიცი (ახალ ქართულში), მუხნარი – მუხრანი (ტოპონიმი), მაღნარი – მაღრანი, შავლა (შავლეგო, კაცის სახელი) – შალვა, სარალიძე – სალარიძე, ყინვა -- ყივნა და ა. შ. ამ მოვლენის ახსნისას სულხან-საბა ორბელიანი ასე განმარტავდა ამ გამოთქმას: ,, მსოფლიონი (ე.ი. უბრალო ხალხი, დაბალი ფენა) უბნობენ’’... ვფიქრობ, ამ მაგალითების ანალოგიდან გამომდინარე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ეთნოტერმინ ,,აბასხიდან’’ მიღებულია აბხასი/აფხაზი. საგულისხმოა, რომ აღნიშნულ მიზეზთა გამო ,,აბასხი’’ ,,აფხაზით’’ შეიცვალა, მაგრამ ბერძნულ-ბიზანტიურ წერილობით წყაროებში (და ალბათ მათ მეტყველებაშიც, ბ.ჭ.) იგი მუდამ პირვანდელი ფორმით (აბაზგი) იხმარებოდა. ბერძული ,,აბაზგი’’ წარმოებულია ქართული ,,აბასხი-‘’დან, ისევე როგორც ,,სანიგი’’ -- ,,სანიხიდან’’ ( რასაც არცერთი მკვლევარი არ უარყოფს. ბ.ჭ.), ე. ი. ,,ხი’’ ბოლოსართი ბერძნული ენის სპეციფიკის გავლენით გარდაიქმნა ,,გი’’-დ.
იტალიელი მისიონერი არქანჯელო ლამბერტი რომის პაპისადმი გაგზავნილ ,,რელაციებში’’ განმარტავდა: ,,აფხაზები’’ – ანუ ,,აბასქები’’. ჩანს, მე-17 საუკუნეშიც კი (როცა იტალიელი მისიონერი იმყოფებოდა სამეგრელოში) ტერმინი -- ,,აბასქი’’ -- ,,აბასხი’’ ინერციით კვლავ შემორჩენილი იყო. ამასვე იმეორებდა ანტიოქიის პატრიარქი დოსითეოსი.
ძველი აფხაზები რომ მესხები (ქართველები) იყვნენ, ადატურებს სომხური წყაროებიც. სომხური სამღვდელოების წარმომადგენელი და მემატიანე უხთანესი (მე-10ს) წერდა: ,, ქართველები ჩამოყალიბდნენ მნიშვნელოვან ხალხად აფხაზების (ხაზგასმა ჩემია ბ.ჭ.) წანარების, თრელების (ალბათ თრიალეთელების ბ.ჭ.) სახით’’. ნუ გაგვიკვირდება, რომ სომეხი სასულიერო მოღვაწე ქართველთა შორის არ ასახელებს მეგრელ-ჭანებსა და სვანებს. უნდა გავიხსენოთ, რომ უხთანესის მოღვაწეობა ადრინდელი შუა საუკუნეა და ერთობლივი ქართველი ხალხის ჩამოყალიბებამდე ჯერ კიდევ გარკვეული დრო იყო დარჩენილი.
პ.ინგოროყვას თეორემა აფხაზოლოგიაში იმდენად მეცნიერული, არგუმენტული, დასაბუთებული და მტკიცეა, რომ თუ არა კომუნისტური იდეოლოგიის დამსჯელი მანქანა და სეპარატისტი აფხაზი ,, მეცნიერების’’ თავდაუზოგავი ბრძოლა ,,საბჭოთა დისიდენტის’’ წინააღმდეგ, ,,გიორგი მერჩულეში ’’ გაკეთებული დასკვნების ჭეშმარიტება რევიზიას არ დაექვემდებარებოდა. აი რას წერს შესანიშნავი წიგნის ,,Абхазия историческая область Грузии’’ ჯ. გამახარია პ.ინგოროყვას ოპონენტებზე: ,,... მათ ვერაფრით შეარყიეს პ. ინგოროყვას პოზიცია!’’ (ჯ. გამახარია, აფსილ-აბაზდთა ეთნიკური ვინაობის საკითხისათვის. Gგამომცემლობა ,,ზანი’’,თბ. 1998წ. გვ.33).
სამწუხაროდ, ზოგიერთი ისტორიკოსი ,,მეტათეზისის თეორიას’’ (ვერსიას) ხელოვნურად მიიჩნევს და ეჭვს გამოთქვამს ,,აბასხი’’-დან ,,აბასხი’’-ს გარდასახვაზე. Gგაუგებარია რას უპასუხებენ ამ შეხედულების მკვლევარები, როცა მათ თვით აფხაზი პოეტის, მწერლისა და საზოგადო მოღვაწის დიმიტრი გულიას მოსაზრებას გავახსენებთ: ,,Древнее племенное название абазг к восьмом веке на Грузинской почве по закону внутренного распределения согласных изменилось в абхази. Отсюда название страны Абхазети ‘’(Д. Гулия ,,О моей книге История Абхазии’’ Тб изд. Пирвели Схиви 2006г. ред З. Ратиани).
სწორედ ეს არის ის გრამატიკული კაზუსი, რომელსაც მეცნიერებმა მეტათეზისი დაარქვეს და აქ, კონკრეტულ შემთხვევაში იქნა გამოყენებული. ავტორი პირდაპირ მიუთითებს, რომ თანამედროვე ტერმინი ,,აფხაზი’’ -- ,,აბაზგი’’-დანაა მიღებული. თუმცა, აქ მას მცირე უზუსტობა მოუვიდა, როცა ,,აფხაზი’’ მან მიიღო ბერძნული ,,აბაზგი’’-დან და არა ქართული ,,აბასხი’’-დან. თუ ეს გარდასახვა მოხდა, როგორც თავად წერს ,,на грузинской почве’’, მაშინ ხომ იგი ქართული ეთნოტერმინიდან უნდა მომხდარიყო და არა მისი ბერძნული ანალოგიიდან! Mმაგრამ ეს ლაფსუსი მაინც ვერ ამცირებს დ.გულიას მიგნებას ამ საკითხში. უფრო მეტიც – ზემოთ მოხსენიებულ წიგნში იგი პირდაპირ წერს: ,,Абхазы жили всегда одной исторической и культурной жизнью с грузинами что абхазы собственно те-же грузины’’
XV საუკუნის საზოგადო მოღვაწე შამადავლე გურიელ-დადიანი აღნიშნავდა, რომ აფხაზები ქრისტიანობიდან მიიქცნეს უსჯულოებისადმი.
მაგრამ, რამ გამოიქვია ეს პროცესი, რა გახდა ამის მიზეზი? ეს ხომ დღევანდელი ტერმინით ასიმილაციას, ხოლო იმ დროინდელი გაგებით ,, გადარჯულებას’’ საკუთარ სარწმუნოებაზე და ეროვნებაზე უარის თქმას ნიშნავდა! და ეს ხდებოდა იმ ქვეყანაში, სადაც სიმონ კანანელმა და ანდრია პირვალწოდებულმა ჯერ კიდევ პირველ საუკუნეში ქრისტიანობა იქადაგეს! იქ, სადაც ქართველი ეპისკოპოსი იჯდა ბიჭვინთაში (და არა ,,პიცუნდაში’’ – როგორც ამას ზოგიერთი უვიცი ადამიანები წარმოთქვამდნენ, რადგან თუ ქართულ ტოპონიმებს და ტერმინებს უცხოელთა მიერ დამახინჯებული სახით წარმოვადგენთ, მაშინ წალენჯიხა -- ,,ცენაჟიგა’’ ყოფილა, ბანძა -- ,,პანზა’’, ხობი -- ,,ხაბი’’, ზუგდიდი -- ,,ზუბდიდი’’, მოქვი -- ,,მოკი’’და ა.შ. (იხ. М. А. Полиевктов. Европейские путешественники 13-18в по Кавказу. Тифлис .1935. стр 37.) და მის სამწყსოს წარმოადგენდა არა მარტო დასავლეთი საქართველო, არამედ ჩრდილოეთ კავკასიაც მდინარე ყუბანამდე! კათალიკოსები კი მუდამ ქართულგვაროვანნი იყვნენ. (მალაქია აბაშიძე, ევდემონ ჩხეტიძე, ექვთიმე საყვარელიძე, მალაქია გურიელი, მაქსიმე მაჭუტაძე, ზაქარია ქვარიანი სვიმონ ჩხეტიძე, გრიგოლ ლორთქიფანიძე და სხვები). ვფიქრობ, მიზეზი შემდეგშია: საქართველოს სახელმწიფოს ფეოდალური დაქუცმაცებულობის, პარტიკულარიზმისა და სეპარატიზმის წარმოშობის კვალდაკვალ სუსტდებოდა ცენტრიდანული მუხტი ეროვნული თვითშეგნებისა და სარწმუნოებრივი სტაბილურობისა, რასაც შედეგად მოჰყვა ჩრდილო-კავკასიური, ადიღა-ჩერქეზული ტომების მაასიმილირებელი ფაქტორის გაძლიერება. Mმე-16 საუკუნემდე აფხაზეთისა და ცხუმის საერისთაოები სამეგრელოს მთავრების -- დადიანების ქვეშევრდომები იყვნენ. ამ საუკუნიდან აფხაზეთი დამოუკიდებელი სამთავრო გახდა, რომლის მთავრები შერვაშიძეები შიგაფეოდალურ ბრძოლებში, განსაკუთრებით სამეგრელოს სამთავროს წინააღმდეგ იყენებდნენ ჩრდილო-კავკასიიდან დაბრუნებულ აფსარებს, რომელთაც მწირ და მთაგორიან, გაუსაძლის პირობებში მაცხოვრებლებს არსებობის შენარჩუნებისათვის ყაჩაღობისა და მეკობრეობის მეტი არაფერი დარჩენოდათ. შერვაშიძეთა ქვეშევრდომობაში ისინი წარმოადგენდნენ საგრძნობ სამხედრო ძალას სამფლობელოების გაფართოებისათვის.
აფხაზეთში მიმდინარე საზოგადოებრივი და პოლიტიკური მოვლენების გამოძახილი უნდა იყოს ისიც, რომ მე-16 საუკუნის მეორე ნახევარში (კათალიკოს ევდემონ ჩხეტიძის დროს, 1558წ), ბიჭვინთის საკათალიკოსო რეზიდენცია გადატანილ იქნა გელათში, რადგან ეს მხარე უფრო მშვიდობიანი და დაცული იყო შიგაფეოდალური ომებისა და გარეშე მტრების შემოსევებისაგან. მიუხედავად ამისა, ბიჭვინთის ტაძარმა თავისი სარწმუნოებრივი მნიშვნელობა (საკათალიკოსო კათედრა) მაინც დიდხანს შეინარჩუნა, რასაც ამტკიცებენ ფრანგი სწავლული დიუბუა დე მონპერე, მარი ბროსე, რუსი არქეოლოგი ა. მურაკიოვი და სხვ. დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსები ეპისკოპოსებთან ერთად წელიწადში ერთხელ მოინახულებდნენ და მოილოცავდნენ ბიჭვინთის ტაძარში. ეს ხდებოდა მირონის (წმინდა ზეთი) დასამზადებლად. (პატრი იოსებ ცამპი).
უნდა აღინიშნოს შემდეგიც: საქართველოში ( მათ შორის აფხაზეთში) როგორც მიწათმოქმედ ქვეყანაში ფეოდალური ურთიერთობები (შრომითი ბეგარა, ნატურალური ღალა) კანონიზირებული და დამკვიდრებული იყო, რაც მას განასხვავებდა მეზობელი ქვეყნებისაგან. ეს განსხვავება განსაკუთრებით საგრძნობი იყო მთის (ამ შემთხვევაში ჩრდ. კავკასიის) რეგიონებთან შედარებით, სადაც ბატონყმური წყობილება სუსტი იყო და ადამიანები თავს თავისუფლად გრძნობდნენ. ისტორიულად ცნობილია, რომ ადიღა-ჩერქეზულმა ტომებმა არ იცოდნენ რა იყო ქალაქები, ქალაქური ცხოვრება, ვაჭრობა, ფული და იურიდიულად გაფორმებული საოციალური ვალდებულებები. ხალხი ცხოვრობდა პატრიარქალურ-ნატურალური მეურნეობის პირობებში.
ჩრდ. კავკასიიდან აფხაზეთში დაბრუნებული აფსარები (მათ შემდგომში დაუმკვიდრდათ ,,აფხაზების’’ სახელწოდება. ბ.ჭ.) ადგილობრივ მოსახლეობასთან შედარებით თავს პრივილიგირებულად მიიჩნევდნენ და მკვიდრ მოსახლეობას ისინი მონებს (აგრჟა) ეძახდნენ. წარმართი აფსარები და მათთან ერთად ჩამოსული სხვადასხვა ადიღური წარმოშობის წარმომადგენლები სარწმუნოებისაგანაც თავისუფალნი იყვნენ და მათ ერთ-ერთ (თუ არა ერთადერთ!) ვალდებულებას მოლაშქრეობა წარმოადგენდა, რაც აწყობდა ორივე მხარეს: სიუზერენს (შერვაშიძეებს) -- ფეოდალურ სამფლობელოთა გაფართოებისათვის და მთიდან ჩამოსულ ხიზნებს – ლაშქრობებითა და ყაჩაღობით ნადავლის მოსაპოვებლად. ,,აფხაზობა’’ თანდათან ჰკარგავდა ეთნიკურ ნიშანს და სოციალურ ფენომენად აღიქმებოდა. აღნიშნულ მიზეზთა გამო ადგილობრიბი ქრისტიანი მოსახლეობის ღარიბ ფენებს უჩნდებოდათ ლტოლვა ამ სოციალური ჯგუფის მიმართ. აფხაზეთში განვითარებული საზოგადოებრივი სისტემა -- ბატონყმობა, ამ შემთხვევაში საქართველოს ცუდი შედეგებით შემოუბრუნდა.
ალბათ ისტორიის ცინიზმია ის, რომ ,,აფხაზებს’’ – როგორც მცირერიცხოვან ხალხს’’ საბჭოთა წყობილების დროსაც შეუნარჩუნდათ პრივილეგიები სხვადასხვა შეღავათების სახით, რაც უფრო მეტად ზრდიდა მისწრაფებას ,,აფხაზობისადმი’’.
დადგენილია, რომ ხალხი, რომელიც თავის თავს აფსუას უწოდებს, გენეტიკურად და ანთროპოლოგიურად მიეკუთვნება კოლხურ რასას (ეთნოგრაფები: ალექსეევი, აბდუშელიშვილი და სხვ.) მათი გვარების აბსოლუტური უმრავლესობა ქართულ-კოლხურია, მაგრამ თავის თავს ოფიციალურად აფხაზებს უწოდებენ, რაც არამართებულია. მათ სურთ თავი წარმოაჩინონ ძველი აფხაზების ისტორიისა და კულტურის ერთადერთ მემკვიდრეებად, რაც რბილად რომ ვთქვათ, უსამართლობაა.
რა დასკვნებიც არ უნდა გაკეთდეს დღევანდელ აფხაზთა, როგორც ,,დე ფაქტო’’ ერზე, მათი სუვერენიტეტი და სამართლიანი უფლებები ერთიან საქართველოს სახელმწიფოში უზრუნველყოფილი იქნება. ამის გარანტია როგორც საქართველოს კონსტიტუცია, ასევე მსოფლიოში შეუქცევადი ტენდენცია – დემოკრატიზაციის პროცესია ქართველ და აფხაზ ხალხს შორის უნდა დამყარდეს ნდობა, მაგრამ არა ლოზუნგებისა და ყალბი პათოსის დონეზე.
კომპრომისებს არ ვგულისხმობთ. ურთიერთნდობის მოპოვებისათვის, ერთიანი სახელმწიფოს შექმნისათვის იქნებ ღირდეს დათმობაზე წასვლა? ისტორია და ისტორიული მეცნიერება იმით განსხვავდება პოლიტიკისაგან, რომ ამ უკანასკნელში შესაძლებელია დაპირისპირებულ მხარეთა ურთიერთდათმობების ხარჯზე საერთო ენისა და კონსესუსის გამონახვა, მაგრამ ისტორიაში ასეთი რამ დაუშვებელია. მისი ამოცანაა მხოლოდ ჭეშმარიტების დადგენა. ჩვენი და აფხაზების ურთიერთდაპირისპირებულ მხარეთა მოლაპარაკება-მორიგება შესაძლებელია მხოლოდ გამომდინარე ჭეშმარიტების აღიარებიდან.
ჩვენი და აფხაზების ერთიანობის უძველესი და უმტკიცესი დამაკავშირებელი ძალა იყო მართლმადიდებლურ-ქრისტიანული ეკლესიის ისტორიული ერთიანობა, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში იყო სარწმუნოების, კულტურული და ეკონომიკური ცხოვრების სულიერი საზრდო. მისი ცენტრი მცხეთაში მდებარეობდა. ამასთან, ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოებრივმა დაშლამ, დასავლეთ საქართველოს ეპარქიების რეზიდენტად ბიჭვინთა გახადა. მოგვიანებით ისიც ისტორიის უკუღმართობის გამო გადატანილ იქნა გელათში. ეს შემთხვევა გამონაკლისი არ ყოფილა; სხვადასხვა მიზეზების გამო, საეპისკოპოსო რეზიდენციების სხვადასხვა ადგილებში გადასვლა ხშირად ხდებოდა (მაგ, რუსთავიდან – მარტყოფში, ჭერემიდან – ჩელთაში, აწყურიდან - გელათში და სხვ.). თუმცა რეზიდენციების მონაცვლეობა არ ნიშნავდა საეპისკოპოსო თუ საკათალიკოსო კათედრების გაუქმებას. კათალიკოსი გელათში იჯდა, თუმცა მას ეწოდებოდა ,,ბიჭვინთისა და აფხაზეთის კათალიკოსი’’. რუსთველი ეპისკოპოსი მარტყოფში იჯდა, მაგრამ მას ეწოდებოდა ,,რუსთველი’’ და ა.შ. ,,კათალიკოსოს ბიჭვინთიდან წამოსვლას არ გამოუწვევია XVI-XVII საუკუნეების დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო მთლიანობის მოშლა არა მხოლოდ თეორიულ-ნომინალურად, არამედ პრაქტიკულადაც. აფხაზეთი ეკლესიურად კვლავაც დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსოს შემადგენელი ნაწილი იყო. ყოველივე ეს კი იმას ნიშნავდა, რომ დასავლეთ საქართველოს შემადგენლობაშიაფხაზეთი ყოველთვის რჩებოდა როგორც მისი ორგანული კულტურულ-ეროვნული ნაწილი’’ (ბ. ლომინაძე. ქართული ფეოდალური ურთიერთობის ისტორიიდან. თბ. 1996წ. გვ. 240)
აღსანიშნავია, რომ ანალოგიური შემთხვევები არსებობდა აღმოსავლეთის ქრისტიანულ ქვეყნებშიც (სირია, ეგვიპტე, პალესტინა), რის გამოც 780 წელს კონსტანტინეპოლში VI მსოფლიო საეკლესიო კრებას მიუღია სათანადო დადგენილება (მუხლი 16), სადაც სხვათა შორის წერია: ,,მრავალგზის იქმნეს მძლავრებანი წარმართთნი და მრავალნი ქალაქნი დაიპყრეს და ამის ჯერისათვის ვერ ხელეწიფა ეპისკოპოსთა ესე ვითართა მათ ქალაქთასა მისვლად ეკლესიათა თვისთა, არამედ იკურთხნეს რა, ვერ უძლეს ყოვლადვე საყდართა თვისთა დაჯდომად, პირველთგანცა უკუე განწესებულ არს და ჩუენცა განვაწესებთ, რათა ქალაქთა თვის კურთხეულთა ეპისკოპოსთა დაღაცათუ საყდართა მათ დაჯდომად არა ხელეწიფა მძლავრებისგან წარმართთასა, არამედ პატივი იგი მღუდელთმოძღვრებისა აქუნდიდ შეუცვალებლად და ყოვლისავე წესსა მღუდელთ-მოძღვრებისასა აღასრულებდნენ დაუყენებლად და სადა ჯერ იყოს მღუდელთაცა აკურთხევდენ და ყოველსა ზედა წესი და პატივი თუისი აქუნდინ მტკიცედ შეუცვალებლად, რამეთუ მძლავრებისათვის წარმართთასა პატივი და წესი მღუდელთ-მოძღვრებისა არა შეიცვლების, არცა დაკნინდების’’ (ბ. ლომინაძე. მოხსენებული წიგნი გვ. 238. გადმოტანილია ჟურნალიდან Древности восточния т. II. Вып. III. Москва, Правила VI, вселенского собора . გამოც. ა. ხახანაშვილისა.)
ქართული ეროვნული სულისკვეთება და თვითშეგნება აფხაზეთში არასოდეს არ დაკარგულა. როგორც ღველფი ნაცარში, ისე იყო იგი საუკუნეების განმავლობაში შენახული! მარტო ის რად ღირს, რომ მე-19 საუკუნეში რუსეთის ხელისუფლებას აფხაზებმა განუცხადეს, რომ ისინი აფხაზი კი არა ქართველი თავადები არიან (!) გიორგი შერვაშიძემ, რომელსაც მეგობრული ურთიერთობა და მიმოწერა ჰქონდა მამია გურიელთან, ქართულ ენაზე გამოსცა ნაშრომი ,,ლირიკა, ეპოსი, დრამა’’, სადაც იგი საქართველოს თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლად წარმოგვიჩენს თავს!
მხატვრული სიტყვის დიდოსტატმა კონსტანტინე გამსახურდიამ თვისი შესანიშნავი რომანები და ნოველები (,,მთვარის მოტაცება’’, ,,დიონისოს ღიმილი’’ და სხვა) შექმნა საქართველოს, აფხაზეთისა და სვანეთის ცხოვრებიდან. დაუვიწყარია შემოქმედის მიერ წარმოდგენილი მხატვრული პერსონაჟების პლეადა, რომლებიც ანტიპოდები არიან რუს ოკუპანტებთან ჩახუტებული დღევანდელი სეპარატისტი აფხაზი ხელისუფლებისა, რითაც ფეხქვეშ თელავენ კავკასიელი ხალხის ადათ-წესებს! იგი დიდი მოწიწებით იყო განწყობილი ამ კუთხის შვილებისა და ტრადიციებისადმი. თავის შემოქმედებაში მან აღწერა სახე აფხაზი თავადის ერამხუტ ემხვარისა, რომელიც ყოველწლიურად ჩრდილოეთ კავკასიაში გადადიოდა და შამილთან ერთად მონაწილეობას იღებდა იმ შეუპოვარ ბრძოლებში, რომელსაც კავკასიელი ხალხი აწარმოებდა რუსეთის იმპერიის წინააღმდეგ თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობისათვის. ამაღელვებელია ერთი პასაჟი, რომელიც გამოხატავს თვისუფლებისათვის მებრძოლი მთიელის სახეს:
გაღმა იდგა ერმოლოვი და გამოღმა იყო ფლატე,
შემოესმა ერამხუტსა მეფეს რატომ უღალატე?
ერამხუტმა გადასძახა, მთებმა რისხვით დაიგრგვინა
შენ და შენი რუს ხელმწიფე ღმერთმა ორივ შეგარცხვინა!
დღეს აღარ არიან ერმოლოვები და რომანოვები, მაგრამ რუსეთის პოლიტიკური სახე იგივე დარჩა!
მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ, 40-იან წლებში, მსოფლიო კოლონიალური სისტემის რღვევისა და ეროვნულ-განმანთავისუფლებელი მოძრაობის შედეგად დედამიწაზე შეიქმნა ათეულობით ახალი, სუვერენული სახელმწიფო. Pპროცესის ბოლო ტალღა გასული საუკუნის 90-იან წლებზე მოდის, როცა ევროპის სამი ქვეყანა -- სსრკ, იუგოსლავია და ჩეხოსლოვაკია დაიშალა, რის შედეგად მსოფლიო პოლიტიკურ რუკაზე 22 ახალი სახელმწიფო გაჩნდა. უწერია თუ არა ამ პროცესს გაგრძელება, ძნელი სათქმელია, თუმცა ერთი რამ კი ცხადია – თუ იგი გაგრძელდა, პრეტენზია ამ მიმართულებით 2000 ,,ობიექტმა’’ შეიძლება წარადგინოს (დედამიწაზე 2000, ზოგიერთი კლასიფიკაციით კი 3000-მდე ეთნოსია დაფიქსირებული!). რამდენად სამართლიანია აფხაზების მხრიდან დამოუკიდებელი სახელმწიფოს მოთხოვნა?! როგორც ჩანს (და სამართლიანადაც), ამ პრობლემაში პოლიტიკოსებთან ერთად ისტორიკოსებიც ერთვებიან (იხ. გაზ. ,,საქართველოს რესპუბლიკა’’, 2 მაისი. 2007წ. ნ. ლომოური -- ,,აფხაზეთის დამოუკიდებლობის მოთხოვნა უსაფუძვლოა’’).
გვინდა აგრეთვე გავიხსენოთ პროფ. დ. გოგოლაძის მოსაზრებანი ამ კუთხით: ,,აფსუები (დღევანდელი აფხაზები ბ.ჭ.) – წერს ავტორი, -- ძველ აბაზგთა შთამომავალნიც რომ იყვნენ, ისინი მაინც არ ჩაითვლებიან საქართველოს უძველესი კუთხის მკვიდრ აბორიგენ მოსახლეობად, რადგან აღნიშნულ შემთხვევაში აქ აფსუები მოვიდნენ მას შემდეგ (გულისხმობს ახ.წ. მე-2 ს. ბ.ჭ), რაც 800 წელი უკვე არსებობდა ქართული სახელმწიფო – კოლხეთი. ამიტომ, მათ საქართველოში ცალკე სახელმწიფოს შექმნის იურიდიული უფლება არა აქვთ, მათ მხოლოდ კულტურული ავტონომიის უფლება აქვთ... (დ. გოგოლაძე -- ,,აფხაზთა საერისთავოს, დღევანდელი აფხაზეთის ძველ ეთნოსთა ვინაობის და ეთნოსის მკვიდრობის საკითხი.’’ თბ. 1995წ. გვ. 39-42)
დღევანდელი დასავლეთი საქართველო არის ანტიკური კოლხეთის მემკვიდრე – შთამომავალი. როგორც ცნობილია, მეგრულ-ჭანურ (კრებითი სახელია კოლხები) ტომებს... ,,ეკავათ დიდი მონაკვეთი სინოპიდან და მდინარე ჰალისიდან (თურქეთშია. ბ.ჭ) – პანტიკაპეამდე (შუა ყირიმშია. ბ.ჭ) – (ნ. მარი, სტატია ტერმინისათვის ,,სკიპ’’, 1892წ). ამიტომ შავ ზღვას (იგივე პონტოს, სპერის) ზღვას ანტიკურ ეპოქაში კოლხეთის ზღვა ერქვა. (სტრაბონი, გეოგრაფია. Lლონდონი ტ. V, გვ. 186-187. ინგლისურიდან რუსულად თარგმნა ა. სტრატანოვსკიმ, რუსულიდან ქართულად -- თ. ყაუხჩიშვილმა).
როგორც აფხაზები ამბობენ – “ტბაში დახრჩობას, ოკეანეში დახრჩობა გვირჩევნია”, მაგრამ ჩვენი ისტორიული თანამოძმეები არც დასახრჩობად გვემეტება და არც ლიხნის თავყრილობისათვის მოუწევთ შეკრება...
ჩვენმა საერთო წინაპრებმა კოლხეთის ზღვის აღმოსავლეთით უმშვენიერესი და ღვთით კურთხეული ქვეყანა დაგვიტოვეს.
ბიძინა ჭყონია
ისტორიკოსი.
მსგავსი სიახლეები
კომენტარი